Dili, Avustralya’nın kuzeyindeki Timor Adası’nın en büyük iki şehirlerinden biri. Doğu Timor Demokratik Cumhuriyeti’nin başkenti, sömürge mimarisi örneği tarihi yapıları, tropik bitki örtüsü ve gözalabildiğine uzanan sahilleriyle ünlü bir turizm merkezi olabilirdi. Fakat son 60 yılda birbirini izleyen savaşlar nedeniyle dünyaya açılamadı. 2006’dan bu yana Birleşmiş Milletler’in gözcülüğünde kente barış geldi. Kalkınma hamlesi başlatıld. Kapadokyalı gezgin İsmet İnce, iki ay önce adayı gezdi, izlenimlerini yazdı.
Doğu Timor’un başkenti Dili’nin havaalanı küçük ve bakımsız. Büyük uçaklar inemiyor. Ülkeye girişte herhangi bir zorluk yaşanmıyor. Bir aylık vizenin bedeli 30 dolar. Havaalanı şehre çok yakın. Orada karşılaştığım BM çokuluslu polis gücünden Türk Emniyet görevlisi Uğur Bey, uzun yıllar Dili’de otel yöneticiliği ve restoran işletmeciliği yapan Kemal Bey’in önerileri doğrultusunda kentin Comoro semtinde bir otele yerleştim.
Dili, ülkenin şehir denilebilecek tek yerleşimi. 1520’de Portekizliler kurmuş, 1769’da başkent olmuş. Endonezya işgali sonrasındaki iç karışıklıklardan ciddi ölçüde nasibini almış, önemli kısmı yok olmuş. Şimdilerde yaralarını onarıp, atılım yapmaya çalışıyor. Yeni gelişen turizm ekonomide önemli rol oynuyor.
RİO’DAKİ İSA HEYKELİNİN KOPYASI
Dili’nin kuzeyi deniz, güneyi yeşil ve bereketli dağlarla çevrili. Dağın doğu eteğindeki semtler denize ve dalgalara bakıyor.
200 bin nüfuslu kentte halkın çoğu Katolik. Dinin kent yaşamındaki önemini gösteren iki simge Dili’nin iki ucundaki iki önemli anıt. İsa Heykeli, doğuda, Fatucama Burnu’nun hemen üstündeki dağlık bölgede. 1996’da Endonezya yaptırmış. Brezilya’nın Rio de Janeiro kentindeki ünlü heykele benzetilmiş, yüksekliği 27 metre. Kentin batı ucunda ise Papa Jean Paul 2’nin heykeli yükseliyor. Bronz anıt 6 metre yüksekliğinde. Papa’nın 1989’da ayin yaptığı yere, dokuz yıl sonra dikilmiş.
Dili’nin merkez noktası Portekizlilerden kalma valilik binası. Sömürge mimarisinin örneği olan yapı günümüzde hükümet binası. Arkasında 65 sandalyeli Parlamento, biraz ileride Çinlilerin yaptığı yeni Başkanlık Sarayı bulunuyor. Sarayın bahçesi ücretsiz internet kullanıcılarının mekânı.
Şehrin merkezi, görkemli kıyı şeridi gündoğumundan gece yarısına kadar hareketli. Liman boyunca uzun bir yürüyüş hattı var. Burada balıkçılar taze balık satıyor, parklardaki sahalarda voleybol, futbol oynanıyor. Sahildeki banyan ağaçlarının serin gölgesinde hindistancevizi suyu içmenin keyfine doyulmuyor.
Kentin iklimi sıcak ve nemli. Adada kuru ve yağışlı olmak üzere iki mevsim yaşanıyor. En sıcak ay kasım, en soğuk ay temmuz. Gündüz sıcaklıkları genellikle 30 – 35 derece civarında.
ÇOCUK SANATINA YANSIYAN ACI
Şehiriçi taşıma “microlet” denilen küçük dolmuşlar, özel taksilerle yapılıyor. İşsizliğin yoğun olduğu kentte, BM önemli bir iş kapısı. Ülkede gaz ve petrol önemli gelir kaynağı. Kent ekonomisinin temelini de bunlar oluşturuyor.
Dili’nin tam ortasından geçen Comoro Bulvarı’nın deniz tarafında Çinliler tarafından inşa edilen, kentin belki de tek büyük mağazası Timor Plaza görülüyor. İçinde çok sayıda işyeri, kafe, restoran, ofis bulunan bu bina, yeni yeni Timorluların yaşamına girmeye başlamış.
Kentin müzeleri, ülke tarihi ve kültürünü yansıtıyor. Arte Moris, el eserleri sergisi gibi. 2003’te İsveçli sanatçı Luca Gansser’in öncülüğünde güzel sanatlar okulu olarak açılmış. Şimdi 12 yaşından büyük çocukların sergilenen çalışmalarında, Timor’un geçmişte yaşadığı acıların izleri var.
Ülke tarihine ait en önemli arşiv, Parlamento’nun arkasındaki sömürge mimarisi tarzındaki yapıda. Xanana Gusmao Okuma Odası, zengin bir kütüphane. Buradan yürüyüş mesafesinde önemli bir mezarlık yer alıyor. Santa Cruz Mezarlığı, hazin bir olayın izlerini taşıyor: 1991’de öldürülen özgürlük savaşçısı Sebastian Gomes Rangel’in cenaze töreni sırasında, burada Endonezya askerleri halka ateş açmış 250 kişi hayatını kaybetmişti. Bu yüzden 12 Kasım, Doğu Timor’da ulusal yas günü.
Mezarlığın biraz ilerisindeki pazaryerinden Dare köyüne giden dolmuşlar kalkıyor. Merkeze 30 dakika mesafedeki köy, kentin güneyini kaplayan dağın tepesinde. 2’nci Dünya Savaşı’nda Avustralyalı askerler bu köye sığınarak Japon saldırılarından kaçmış. Timorlular da Avustralyalılara yardım için buraya çekilmelerine karşın, çok sayıda kayıp vermişler. Kurbanların anısına 1969’da Dare’ye bir anıt dikilmiş, 2009’da ise müze kurulmuş.
Dili, aynı zamanda ülkenin elsanatı ürünlerinin sergilendiği, kolaylılıkla temin edilebildiği önemli bir merkez. Mandarin semtindeki Tais Pazarı, bu tür ürünlerin bulunabileceği en büyük merkez. En popüler turistik hediye el dokuması “Tais.” Bu dokumalar düğün, cenaze gibi özel günlerdeki giysilerin yanı sıra el çantası, kitap kabı gibi ürünlerde kullanılıyor. Pazarda bunların dışında sepetler, ağaç kaplamalar, kâğıt ve gümüş hediyelikler bulunabiliyor.
Kent her tür hizmetin sunulduğu büyük bir hastaneye sahip olmasına karşın, ciddi sağlık sorunları yaşanıyor. Malarya ve sarıhumma hâlâ ciddi yaşamsal risk.
AKVARYUM GİBİ MERCAN KAYALIKLARI
Merkezin çok yakınındaki harikulade sahiller Dili’nin gururu. Kıyı boydan boya beyaz kumsal. Kentin en iyi otel ve restoranları burada. Sahilde gün batımını izlemek ayrı bir keyif.
Dili’nin kuzey sahilinde 3 kilomete uzaklıkta dik bir mercan kayalığı yükseliyor. Bu bölge yunus, kılıç ve tonbalığı gözlem alanı. Dilililere bakılırsa, yılın bazı aylarında suyun sahile yakın kısımlarında timsahlar da görülebiliyor. Hatta bazı üzücü olaylar yaşanıyor.
Dili çevresinde görülebilecek yerlerden biri de Atauro Adası. Macera tutkunları, dalış meraklılarının tercih ettiği ada mercan kayalıklarıyla ünlü. Nakroma Feribotu her cumartesi sabahı adaya gidiyor, öğleden sonra donuyor. Yolculuk 3 saat sürüyor. Deniz taksisiyle de 1,5 saatte ulaşılabiliyor. Sularındaki canlı çeşitliliği o kadar fazla ki ada “Denizlerin Amazonu” olarak anılıyor. Konaklama tesisleri kıyı bölgesinde. 995 metre yükseklikteki Maucoco Tepesi’ne yürüyüş turları düzenleniyor.
NASIL GİDİLİR?
Singapur, Avustralya’nın Darvin kenti ve Endonezya’nın Bali Adası’ndaki Denpasar’dan Dili’ye direkt uçak seferleri düzenleniyor.
COMORO’DAKİ TÜRK PİDECİSİ
Dili restoranları, yemekleriyle ünlü. Yerel mutfakta acı biber sosu, baharat yoğun olarak kullanılıyor. Restoranlarda Çin, Hint, Japon, Tayland, Lübnan, İtalyan, hatta Türk mutfağının ürünlerini bulmak mümkün. Kentin ana arterlerinden Comoro Bulvarı’nda pide ve kebap üzerine çalışan bir Türk restoranı var.
Dili’de restoranlar dışında kaldırım mutfakları yaygın. Şehrin muhtelif bölgelerindeki pazaryerlerinde çok sayıda farklı türde tropik meyve, sebze satılıyor. Ülkenin en ünlü yerel yemeği eğreltiotu yapraklarıyla sarılı hindistancevizli, pirinç pilavlı “Katupa.” Bunu pazar mutfaklarında bile bulabilirsiniz. Timor’un mükemmel tropikal meyve sularının yanında, kahvesi de ünlü. Özellikle, ağızda hoş bir koku bırakan çok koyu renkli “Kahve Tina” mutlaka tadılmalı.
PORTEKİZ SÖMÜRGESİYDİ
Doğu Timor Demokratik Cumhuriyeti, Atauro ve Jaco Adaları ile Oecusse-Ambeno Bölgesi’ni de kapsayan, Güneydoğu Asya’nın küçük bir ülkesi. Endonezya Takımadaları’nın Güneydoğusu’nda, Avustralya’nın Darvin Kenti’nin 640 kilometre kuzeybatısında, Savu, Banda ve Timor Denizi’nin çevrelediği Timor Adası’nın doğu bölümünde. Komşusu sadece aynı adanın batısındaki Endonezya’ya bağlı Batı Timor. Yüzölçümü 14 bin 609 kilometrekare, nüfusu yaklaşık 1.2 milyon.
Doğu Timor, uzun yıllar Portekiz sömürgesiydi. 2’nci Dünya Savaşı’nda Japonlar işgal etti. Bu arada 50 bin kişi öldü. 1975’te Portekiz boyunduruğundan kurtulup bağımsızlığını ilan etti. 10 gün sonra Endonezya’nın işgaline uğradı. 1999’daki referanduma kadar, bağımsızlık mücadelesinde onbinlerce kişi öldü. Halkoyu sonucu BM desteğiyle Endonezya işgali sona erdi. 2002’de ülke BM’nin 191’inci üyesi oldu. Ancak, isyancı gruplar, çeteler, muhalifler arasındaki çatışmalar sürdü. 2006’da BM çokuluslu polis gücü devreye girince adaya barış geldi.
Kaynak: Hürriyet Seyahat
